Chiếc mặt nạ Khmer huyền bí

Trà Vinh có khoảng 330.000 đồng bào dân tộc Khmer (chiếm 31% dân số), với 143 ngôi chùa Khmer có kiến ​​trúc độc đáo. Chùa không chỉ là nơi lưu giữ những giá trị tâm linh, tín ngưỡng sâu sắc mà còn là trung tâm sinh hoạt văn hóa của đồng bào Khmer Nam bộ. Du khách đến đây không chỉ được tìm hiểu về kiến ​​trúc văn hóa tâm linh mà còn được thưởng thức các loại hình nghệ thuật độc đáo từ dàn nhạc ngũ âm đến các điệu múa dân tộc như múa trống Chhay-dam, múa Rô. Hăm hay hát Aday, hát Du Kê … cùng với việc tham quan, tìm hiểu và cùng các nghệ nhân làm mặt nạ truyền thống.

Trong nghệ thuật trình diễn, các điệu múa, bài hát truyền thống của đồng bào Khmer Nam bộ, mão và mặt nạ là hai trang phục đặc biệt mang màu sắc huyền bí, linh thiêng, thể hiện nét văn hóa dân gian của dân tộc Khmer. Khmer Nam Bộ. Người Khmer Nam Bộ gọi những chiếc nón mang đầu nhân vật hay linh vật trong dân gian, tín ngưỡng.

Tôi có dịp đến nhà nghệ nhân Kim Mạnh ở xã Thanh Sơn, huyện Trà Cú, tỉnh Trà Vinh để tìm hiểu về nghề gia truyền độc đáo này. Ông có gần 30 năm kinh nghiệm trong nghề làm mão, mặt nạ và là một trong bốn hộ duy nhất còn lưu giữ nghề này ở tỉnh Trà Vinh. Nghệ nhân cho biết rất vui mừng khi được xã, huyện và tỉnh hỗ trợ xây dựng không gian văn hóa làm mặt nạ Khmer để gia đình nghệ nhân làm việc thường xuyên, thay vì chờ đơn đặt hàng như trước đây.

Nghề làm mão, mặt nạ là nghề “cha truyền con nối” bởi không chỉ đòi hỏi sự am hiểu sâu sắc về văn hóa, lịch sử, các loại hình nghệ thuật truyền thống của người Khmer mà còn đòi hỏi đôi bàn tay khéo léo, tỉ mỉ. . Để làm ra một chiếc vương miện hay mặt nạ, người nghệ nhân phải trải qua một số công đoạn như tạo khuôn, đắp vải hoặc dán giấy và vẽ hoa văn trang trí, và mặc dù phải tuân thủ nhiều nguyên tắc cơ bản nhưng người nghệ nhân vẫn có thể sáng tạo theo ý mình. Phong cách.

Để tạo khuôn cho vương miện và mặt nạ, các nghệ nhân thường dùng đất sét mềm để nặn, tạo hình đầu và các chi tiết mắt, mũi, miệng, tai… rồi đem phơi khô. Ngày nay, nhiều nghệ nhân thường dùng xi măng để tạo khuôn. Phương pháp này có ưu điểm là khuôn có thể tái sử dụng nhiều lần.

Sau khi khuôn khô, người làm sẽ dùng vải (vải màn hoặc vải thô cắt thành từng đoạn khoảng 5×7 cm) hoặc giấy bìa, giấy báo nhúng keo rồi dán lên khuôn. Keo ở đây có thể được lấy từ nhựa của quả hop xanh (như quả Tamanu, một loại cây địa phương) hoặc sử dụng keo dán hoặc các loại keo công nghiệp.

Khuôn được lấp đầy từ 8 đến 12 lớp vải hoặc giấy để tạo độ dày và độ cứng nhất định cho vương miện và mặt nạ. Sau khi khuôn được phủ bằng vải hoặc giấy, người ta sấy khô cho các lớp vải hoặc giấy bám chắc rồi đập khuôn đất sét bên trong, như vậy sẽ có một chiếc vương miện hoặc mặt nạ thô. Riêng phần vương miện còn phải thực hiện thêm tạo hình cho đỉnh đầu, sau đó trang trí hoa văn, sơn tạo màu. Tùy theo nhân vật cần tạo hình như: bà Zhen, khỉ Hanuman, hoàng hậu, công chúa, mặt hề … nhưng người nghệ nhân phải tuân thủ các tiêu chuẩn cụ thể về kiểu dáng, màu sắc và hoa văn, rất chặt chẽ. chặt chẽ, không thể sai lầm. Đôi khi phải mất một tháng để làm một chiếc vương miện hoặc mặt nạ.

Vương miện dành cho các nhân vật như hoàng hậu, công chúa, bạch tuộc đều phải có hình gai nhọn, trên đỉnh có hoa văn, điển hình là hoa văn ngọn lửa tượng trưng cho quyền lực và uy quyền, hoa văn tượng trưng cho ánh sáng. Đối với bộ mặt nạ Krap là mặt nạ hình người thể hiện hỷ, nộ, ái, ố, gồm 6 miếng, màu da người hoặc màu trắng, mỗi miếng có đặc điểm riêng, thể hiện cá tính riêng. mỗi nhân vật, như có miệng mèo, miệng rộng, mũi to, mắt một mí, miệng không răng.

Theo các nghệ nhân, trong số các sản phẩm văn hóa của người Khmer, chiếc mão và mặt nạ người Chan là độc đáo nhất. Trong các ngôi chùa của người Khmer, Chan thường đứng thành từng cặp ở hai bên cổng chùa hoặc xung quanh chính điện, thể hiện dưới dạng một người cao lớn, khuôn mặt dữ tợn, mắt to, miệng rộng, lưỡi đỏ, răng khểnh. răng nanh sắc nhọn lởm chởm, đội mũ hình chóp trên đầu (Stupa), mặc áo giáp, chân đi dép, tay cầm rìu như hình tượng Vishnu (thần bảo tồn) hay Dvarapala (thần bảo vệ Phật pháp) trong điêu khắc. khắc Đông Nam Á. Trong nghi lễ tín ngưỡng dân gian Khmer với truyền thống nông nghiệp, họ đã biết dung hòa giữa tín ngưỡng liên quan đến bạch tuộc và Phật giáo, mượn hình tượng thần Chan để thể hiện mong muốn xua đuổi tà ma, đón bình an, may mắn. chúc may mắn trong cuộc sống. Chan xuất hiện với chức năng bảo vệ người dân, bảo vệ chùa chiền với ý nghĩa: cái thiện chiến thắng cái ác, công lý chiến thắng sự tàn ác. Tính triết lý sâu sắc ở chỗ, cái ác không hẳn là cái ác, và cái thiện chưa chắc đã là tốt.

Thú vị nhất là nghe nghệ nhân giải thích cách sử dụng. Các loại mão, mặt nạ này thường được sử dụng trong các dịp lễ, tết ​​cổ truyền của người Khmer như: Tết Chol Chnam Thmây, lễ Ok Om Bok, lễ Đôn Ta … hoặc được biểu diễn dưới nhiều hình thức. Nghệ thuật truyền thống của người Khmer như múa Rô băm, múa Chhay, hát Aday, hát Du Kê … Trong nghệ thuật biểu diễn của người Khmer, mặt nạ và mặt nạ là đạo cụ để hóa thân vào nhân vật.

Khi đội vương miện hay đeo mặt nạ, các diễn viên không còn là chính mình, họ hóa thân xuất thần vào nhân vật, đặc biệt là làm sống lại các nhân vật thần thoại. Các nghệ sĩ muốn hướng người xem đến nghệ thuật trong nghệ thuật bởi mặt nạ và vương miện là những thứ vô tri vô giác nhưng thực chất nó là một nghệ thuật tạo hình công phu.

Nếu lần đầu đội vương miện và đeo mặt nạ, chắc chắn bạn sẽ cảm thấy nặng đầu. Có như vậy bạn mới hiểu được giá trị của người nghệ sĩ biểu diễn loại hình nghệ thuật truyền thống độc đáo này.

Không chỉ riêng người Khmer, từ xa xưa, trên thế giới đã có nhiều nơi sử dụng mặt nạ trong các lễ hội, nghi lễ cầu mong mùa màng bội thu, chữa bệnh, xua đuổi tà ma. Mặt nạ được ví như một chiếc “mặt nạ” với hình dáng của một vị thần để bảo vệ con người, và chống lại những linh hồn xấu xa hay kẻ thù bên ngoài giống như cách chúng ta đeo mặt nạ để phòng chống Covid ngày nay.

Phan Yến Ly